"ΧΆΡΤΗΣ ΝΑΥΑΓΙΩΝ" ...ΚΡΙΤΙΚΉ ΑΝΑΓΝΩΣΗ

 ΑΝΑΔΗΜΟΣΊΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ FRACTAL 

https://www.fractalart.gr/chartis-nayagion/

31/12/2024, 7:26 μμ

«Χάρτης ναυαγίων» για ανάδυση ψυχών

  Γράφει η Ελένη Ψαρρά // *

Έφη Καλογεροπούλου, «Χάρτης ναυαγίων», εκδ: Μετρονόμος, 2017.

Στη σημερινή εποχή οι άνθρωποι δεν διαβάζουν ποίηση με τη ζέση των αλλοτινών ρομαντικών εποχών.

Οι ποιητικές συλλογές αφορούν πια λίγους, εκείνους που θέλουν να επωμισθούν τον μόχθο των κρυμμένων νοημάτων, διασχίζοντας στωϊκά τις μυστικές διαδρομές μιας ρίμας.

Οι περισσότεροι αναγνώστες ψάχνουν τη λάμψη των λέξεων στις σελίδες ενός μυθιστορήματος, με την ελπίδα να βρουν παρηγοριά μέσω της ταύτισης τους με έναν λογοτεχνικό χαρακτήρα ,αδιαφορώντας για τη μαγεία της αλληγορικής ιδιοσυγκρασίας των στίχων.

Ως εκ τούτου οι «παραμελημένες» ποιητικές συλλογές λογίζονται ως δευτερευούσης αξίας αναγνωστικές επιλογές κι αυτό διότι χρειάζεται περίσσιο ψυχικό σθένος για να βουτήξεις στα βάθη ενός ποιήματος και να νιώσεις τα ειπωμένα και τα ανείπωτά του. Από δυσκολία ή φόβο, λοιπόν, ο κοινός αναγνώστης αφήνει να του ξεφύγουν «θησαυροί» της μοντέρνας ποίησης και καταπιάνεται με ευκολότερα πονήματα.

Κρατώ στα χέρια μου ένα μικρό πράσινο βιβλίο, το οποίο από το εξώφυλλό του φωνάζει ότι θέλει να ανοιχτεί και να εξερευνηθεί, εκ πρώτης όψεως, λόγω του τίτλου και της θαλασσινής του ενδυμασίας.

Ο «Χάρτης Ναυαγίων « της ποιήτριας –εκπαιδευτικού Έφης Καλογεροπούλου επιθυμεί εξαρχής να σε τραβήξει από τα αβαθή στα βάθη, χρησιμοποιώντας τις λέξεις ως σειρήνες, για να βρεθείς αντιμέτωπος με την άβυσσο των πνιγμένων συναισθημάτων.

Είναι μια κατάδυση η οποία όμως ,στοχεύει στην ανάδυση και όχι στον πνιγμό.

Γιατί αυτό κάνει η ποίηση στις ψυχές μας.

Από τον ζόφο του πόνου μάς ανασύρει από τα ναυάγια της ζωής,

ώστε να δούμε ξανά την ομορφιά της ανθρώπινης φύσης,

την «καλή» όψη της ανθρώπινης ύπαρξης.

(…) γιατί το θαύμα έχει μια μοίρα μυστική

και το συνήθειο να μυρίζει πάντοτε

Θάλασσα ,ανάσταση και αγάπη (…) (σελ.63)

Η ποίηση μας υπενθυμίζει τη διαφορά από την πρωτόγονη εποχή μας.

Δεν είναι η τεχνολογία που μας εξυψώνει στο εξελικτικό «γίγνεσθαι» της ανθρώπινης ιστορίας, αλλά η αρετή όσων εκφράζονται με λόγια χαρτογραφημένα σε βυθούς δακρύων στους οποίους χάθηκαν τα καράβια του εαυτού μας.

Η Καλογεροπούλου γητεύει με τον μυστηριώδη τρόπο γραφής της δίχως να χάνεται η αμεσότητα με την οποία απευθύνεται στους αναγνώστες της.

Ένας προσωπικός χάρτης ναυαγίων γίνεται σημείο αναφοράς μιας ευρύτερης κλίμακας χαρτογράφησης. Στη ναυτιλία τα ναυάγια καταγράφονται σε χάρτες ώστε να αποφεύγονται νέα ναυάγια. Στην ποίηση οι χάρτες των συναισθημάτων αποτυπώνονται για να σωθούν νέες ψυχές από τα σκοτεινά νερά της απογοήτευσης.

Αυτό συμβαίνει με την ποιητική συλλογή των ναυαγίων της Έφης Καλογεροπούλου.

Η μαγεία βρίσκεται στο συναίσθημα που έγινε λέξη που ξανάγινε συναίσθημα για να αγγίξει όσους νιώθουνε τις λέξεις.

Η μεστότητα του λόγου ενυπάρχει με το λυρικό ύφος και στα τριάντα επτά ποιήματα της συλλογής.

Ο πεζός στίχος αποκτά ρυθμό από έναν εξαίσιο περιγραφικό τρόπο έκφρασης.

Οι λέξεις συμβιώνουν αρμονικά με τις εικόνες που αναδύονται μετά από κάθε ανάγνωση.

Κάθε ποίημα είναι μια σύντομη διήγηση.

Η ποίηση μπορεί να πάρει όποια μορφή θέλει για να εισέλθει στα ενδότερα του καθενός.

 

(…)Σε ψάχνω σήμερα στις όχθες μιάς ερώτησης,

αύριο στην αύρα μιας απάντησης(…) (σελ.81)

 

Τα ποιήματα της Έφης Καλογεροπούλου εισβάλλουν στο σκαρί της αναξιόπλοης ψυχής μας σαν ορμητικά νερά για να μας δείξουν τα ναυάγια του χάρτη της.

Μας κρατούν από τα χέρια Άγγελοι-ληστές των ναυαγίων και μας δείχνουν θαύματα στη σιωπή του βυθού για να γίνονται ποιήματα οι υπαρξιακές αναζητήσεις μας.

 

«Άγγελοι ναυαγίων

ληστές της αθωότητας

εσείς που στο στήθος της βυθίζετε

του στιλέτου σας την κοφτερή λεπίδα

κι ύστερα σκύβετε πυκνοί από λευκότητα

στο λαιμό τόσων ανύποπτων νεκρών» (σελ.49)

Κυκλοφορεί σε δίγλωσση έκδοση και απόδοση στην αγγλική του Γιάννη Γκούμα.

ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ

 

«Για να συναντηθούμε

πρέπει να διακινδυνέψουμε

την απόσταση του άλλου

μια απόσταση φωνών

ντυμένοι μυθιστόρημα

ξεχασμένοι από τρυφερότητα

παραδομένοι στην απόγνωση

έρποντας ή ακόμη και στα τέσσερα

δοσμένοι σ ένα ανομολόγητο παιχνίδι

πένθους

αφής

σφαγής» (σελ.21)

*Η Ελένη Ψαρρά, είναι συγγραφέας. Εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με το διήγημα «Χριστουγεννιάτικη ευχή»,(2018) και ακολούθησαν «Οι ιστορίες των άστρων στα κύματα»(2018), «το λευκό βιβλίο» (2019) και «ο Υποθάλαμος»(2021).

 Γράφω επάνω στο δειλινό τραπέζι πατώντας δυνατά τη γραφίδα μου στο στήθος του, το σχεδόν ζωντανό, που σαν αναθυμάται το γενέθλιό του δάσος κλαίει και οδύρεται. Το μαύρο μελάνι ανοίγει τα μεγάλα φτερά του. Η λάμπα εκρήγνυται και μανδύας θρυμματισμένων κρυστάλλων καλύπτει τα λόγια μου. Κάποιο θραύσμα ακονισμένο από το φως μού κόβει το δεξί μου χέρι. Συνεχίζω να γράφω με τούτο το απομεινάρι του χεριού μου, απ’ όπου εκπορεύονται ίσκιοι. Η νύχτα μπαίνει στο δωμάτιο, ο τοίχος μπροστά μου και απέναντι προτείνει το ρύγχος του, τεράστια δε αέρινα τύμπανα παρεμβάλλονται μεταξύ χαρτιού και γραφίδας. Αχ, ακόμα και μια μόνο μονοσύλλαβη λέξη θα έφτανε για ν’ ανατινάξει τον κόσμο ολόκληρο! Τούτη τη νύχτα όμως δεν υπάρχει χώρος ούτε για μια λέξη...

Οκτάβιο Παζ

(μτφρ. Γ. Κεντρωτής)

 Κάτω από τις ανθισμένες κερασιές δεν υπάρχουν ξένοι.

Kοbayashi Issa

"Αγωνίες"της Δήμητρας Δημητρίου,εκδόσεις Σμίλη 2023

Διαβάζοντας το απόσπασμα "Χαρίτα" απο το βιβλίο "Αγωνίες" της Δήμητρας Δημητρίου.

Δήμητρα Δημητρίου, "Αγωνίες",εκδόσεις Σμίλη ,2023

 Αναδημοσίευση απο το περιοδικό FRACTAL https://www.fractalart.gr/agonies/

Κύριε, στη χώρα μου θολώνει το νερό»

Γράφει η Έφη Καλογεροπούλου // *

 

 

 

Δήμητρα Δημητρίου «Αγωνίες», εκδ. Σμίλη, 2023

 

Πρόκειται για ένα βιβλίο-μαρτυρία. Για όσα έγιναν, μα δεν ξεχάστηκαν και όσα πιθανώς αποσιωπήθηκαν μετά την τουρκική  εισβολή του 1974, στο πολύπαθο νησί της Κύπρου. Για όσα με οδύνη έχουν εγγραφεί ανεξίτηλα στη μνήμη, ενός λαού. Μια σύντηξη από ιστορικές μνήμες και βιώματα. Μια θερμή αντίδραση στον πυρήνα της ψυχής του κυπριακού ελληνισμού που βιάστηκε εξακολουθητικά και πενήντα χρόνια μετά ζει με αυτό το τραύμα. Για το πένθος που δεν μπορεί να βιωθεί, γιατί δεν μπορεί να υπάρξει ούτε διαπραγμάτευση, ούτε αποδοχή. Γιατί η άρνηση είναι άρνηση, ο θυμός θυμός και η οργή οργή.

Στις «ΑΓΩΝΙΕΣ» της Δήμητρας Δημητρίου, προβάλλει ανάγλυφα, με χρήση ιστορικά τεκμηριωμένου υλικού και πλήθος μαρτυριών, συνεντεύξεων, άρθρων και φωτογραφιών, η βαρβαρότητα και οι ολέθριες τραγικές μέρες της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, τον Ιούλη του 1974.

Οι μαρτυρίες επιζώντων του πολέμου, αποτελούν το πρωτογενές υλικό της λογοτεχνικής αυτής σύνθεσης -όπως μας πληροφορεί η ποιήτρια –υλικό, που λειτουργεί αφορμητικά, υποκείμενο σε λογοτεχνική μετάπλαση. Η φρίκη της εισβολής, η σφαγή, η βαρβαρότητα, οι βιασμοί εκατοντάδων γυναικών, συνθέτουν μια βαθιά αντιπολεμική κραυγή και συνυφαίνουν την μεγάλη ιστορία πίσω από τις εκατοντάδες ατομικές ιστορίες των θυμάτων.

Το βιβλίο απαρτίζεται από τέσσερεις ενότητες.

Η πρώτη ενότητα υπό τον τίτλο «Αγωνίες Ι» περιλαμβάνει μαρτυρίες γυναικών που κακοποιήθηκαν βάναυσα από τους Τούρκους εισβολείς. Μέσα από το υλικό που παρατίθεται ,αποκαλύπτεται ο βιασμός, αυτό το διαρκές έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, όχι βεβαίως μόνο ως απότοκο της έλλειψης  στρατιωτικής πειθαρχίας, αλλά και ως κυρίαρχη στρατηγική και όπλο πολέμου -ακραία ταπείνωση του εχθρού και πράξη μέγιστης βαρβαρότητας, με όλες τις οδυνηρές συνέπειες για τα θύματα και τις κοινότητες.

 «Μαρία Α.

Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη στιγμή που μπήκαν στο σπίτι μου και με σκότωσαν. Ήταν τότε που καταράστηκα μια για πάντα τα σωθικά μου. Τραβούσα το δέρμα μου με όλη μου τη δύναμη. Έμεναν πάνω του κάτι μελανιές, αγγεία ξεριζωμένα από βαθιά, σαν λέρωμα. Εκείνη τη στιγμή, ήξερα πως κανένας δεν επρόκειτο να βρεθεί να μου ξεσκίσει το δέρμα από το κόκκαλο, καμιά λεπίδα σταθερή, καμιά ελπίδα. Όταν άρχισα πλέον να αισθάνομαι, διασφάλισα τη σιωπή μου. Ήθελα να με μισήσουν. Η καθεμία κάνει ό,τι μπορεί.»(σελ.25)

Ταυτόχρονα από τις συνεντεύξεις και το υλικό που επισυνάπτεται, καταδεικνύεται ο κοινωνικός στιγματισμός, η αποσιώπηση του εγκλήματος από την ίδια την οικογένεια των θυμάτων, αλλά και από τα ίδια τα θύματα, εξ αιτίας της ντροπής που αυτή η  κακοποίηση επισύρει.

«Βασιλική

Αγαπούσα πολύ τον μακαρίτη τον πεθερό μου. Πήρε το μυστικό μαζί του-σέβας εγώ, εκείνος από φόβο. Ακόμα και τις τελευταίες του στιγμές δεν είπε το παραμικρό, ούτε καν στον άντρα μου –ντροπή εγώ, εκείνος από πόνο. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον τρόπο που με κοιτούσε, κάθε φορά που μου απηύθυνε τον λόγο» (σελ.17)

 

Δήμητρα Δημητρίου

Στην δεύτερη ενότητα υπό τον τίτλο «Μπαλάντες» η Δημητρίου συστεγάζει κάτω από την ιδιαίτερη λογοτεχνική μορφή της μπαλάντας, λυρικά και δραματικά στοιχεία, ελπίδα και απελπισία, ζωή και θάνατο. Εδώ η φαντασία συμπλέει με την πραγματικότητα και η ανάγνωση μάς παρασύρει σε έναν πολλές φορές μυστηριώδη κι αινιγματικό χορό. Η φύση εισβάλλει ορμητικά, διαλέγεται με τα πρόσωπα και ο στίχος ακροβατεί με χάρη, ανάμεσα στο γήινο και το φανταστικό. Η ένταση της έκφρασης των συναισθημάτων, η πλοκή, ή σύνθεση των διαλογικών δράσεων, προσδίδουν κίνηση, ρυθμό, ζωή.

«Η μπαλάντα του νερού της θάλασσας

 

Η θάλασσα

δρασκελίζει τον ορίζοντα

έχει στόμα και χείλια από αφρό

Η ανάσα του αέρα την τυλίγει από τη μέση

λαγαρίζει στο χάδι το νερό των θαλασσών.

 

Δυο ταυρομάχοι ζαλισμένοι

περνούν μπροστά δρεπανηφόροι.

 

_Τι μας φέρνεις, κορίτσι, ποιος τ’ αχείλι σου στέγνωσε;

-Κύριε, στη χώρα μου θολώνει το νερό (…)

 

(…)

-Πώς γεννιέται μητέρα, η μεγάλη σου πίκρα;

-Πικρό, πολύ, το νερό των θαλασσών. (σελ.53)

 

Δήμητρα Δημητρίου

 

Με τις «Μπαλάντες», η Δημητρίου επιτυγχάνει να δώσει ενέργεια  και ταχύτητα σε ένα λυρικό συναίσθημα, που σαν παλιρροϊκό κύμα φέρνει στον αφρό, ήχους  βυθού από τα νερά της Μεσογείου και αντηχήσεις της δημοτικής μας ποίησης, μα και εκείνης των Λόρκα, Ελύτη, Σολωμού, κ.ά.

Οι «Μπαλάντες» της, είναι ένα ποιητικό παλίμψηστο, μια εύηχη αισθητική συνύπαρξη, ένα μωσαϊκό που οι ψηφίδες του αλλάζουν θέση ανάλογα με την διάθεση και την θερμοκρασία του συναισθήματος. Η σωματική/οργανική υφή των στίχων, στηρίζει μια κυκλική ανάμνηση που διαρκώς αιμορραγεί αλλά ταυτόχρονα  ανατροφοδοτεί μια μνήμη βαριά, ιστορική, οδυνηρή, επιτείνοντας  το αίσθημα της αγωνίας.

 

Του μαζωχτή (παραλλαγή)

 

(…)Κι εγώ

με το κεφάλι μου γερμένο ελαφριά προς τα πίσω

περνάω πάλι ανάποδα

πατώντας με προφύλαξη

έξω απ’ τα σπίτια που γνώρισα

απλώνομαι στους δρόμους που περπάτησα

μέσα από βλάστηση πυκνή

κι έτσι όπως κατεβαίνω

κοιτάω τον χρόνο χυμένο από πάνω μας άφθαρτο

χαλκέντερο βιγλάτορα

σαν έξω από το σώμα μου

-κι απ’ το δικό σας-

κι έξω ακόμα από τις λέξεις

να σκίζει τους καιρούς

περνά λυτός μέσα απ τον ύπνο

και ξαναβγαίνει

αφήνοντας λίγο αίμα βυσσινί

στις γωνίες.

 

Έρχεται τώρα καταπάνω σας, σας βρίσκει. (σελ.64)

 

Στην τρίτη ενότητα υπό τον τίτλο «Στιγμές» που όπως σπεύδει αμέσως η ποιήτρια να υποσημειώσει «‘a la maniere de K.M“, μνημονεύοντας τον ανεπανάληπτο ποιητή Κώστα Μόντη,  μέσα από ένα σύνολο 58 έντιτλων ποιητικών στιγμών, επιλέγει πατώντας στα βήματα εκείνου, την λακωνική επιγραμματική  ποιητική φόρμα.

 

Ιστορία

 

Από ύλη γράφομαι.

Πολύ το ‘χετε παρεξηγήσει τελευταία (σελ.71)

 

Προς ζωήν

Άφησέ μου λίγο περιθώριο. Όσο που να αναπνέω (σελ.75)

 

Οι «Στιγμές» της είναι υψηλής έντασης ποιητικές μονάδες, ένα  βραχύ-ποιητικό κύκλωμα που αναζητά ακαριαίο τρόπο εκφόρτισης, για να διοχετεύσει το ενεργειακό του δυναμικό. Στίχοι αυτοτελείς, πολλαπλής νοηματοδότησης, ελεύθερες λειτουργικές μονάδες ενός υλικού που συστεγάζει μυθικές και ιστορικές μορφές, διευρύνοντας τα ερμηνευτικά όρια και συμβάλλοντας σε μια πολύσημη αναγνωστική εμπειρία.

Η Μαρία η Συγκλητική, ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης, η Πρόκνη, η Φιλομήλα, η Χρυσόθεμις, η Μέδουσα, η Ιώ, η Ιππολύτη, η Ιφιγένεια, κ.ά. μνημονεύονται ως οδόσημα ενός ιστορικού χάρτη όπου η ποιητική συνείδηση σε πλήρη ελευθερία χαράσσει ανυπόκριτα  τις δικές της διαδρομές, απέναντι σε μια δυσμενή για τα εθνικά δίκαια της Κύπρου, πραγματικότητα.

 

Αμαζόνα

Είμαι ο φόβος του κλονισμού

Των ορίων σας (σελ.84)

 

Αμαζόνα ΙΙ

Είμαι ιδρυτικό στοιχείο της

Ιστορίας σας. (σελ.84)

 

 

               Η ποιητική σύνθεση της Δημητρίου ολοκληρώνεται με την τέταρτη ενότητα που τιτλοφορείται «Αγωνίες ΙΙ».

 

Η ενότητα περιλαμβάνει ποιήματα αλλά και ευρύτερης έκτασης πεζόμορφα ποιητικά κείμενα που συνοδεύονται από πλούσιο  φωτογραφικό υλικό.

 

(…) Μέχρις ότου να νικήσουν οι έρημοι, κάθε ερείπιο είναι μια βάση που αντιμάχεται τον κυνόδοντα του χρόνου (Heiner Muller, η Αποστολή, 1979)

 

Η γραφή της Δημητρίου σχοινοβατώντας ανάμεσα και πάνω απ’ τα ερείπια, αναθερμαίνει τον ιστορικό χρόνο –εκείνον που πάγωσε όταν η βία κατίσχυσε του Λόγου-και συνενώνει τις δοκιμασίες του κυπριακού ελληνισμού με εκείνες των δοκιμαζόμενων Αρμένιων προσφύγων του Ναγκόρνο Καραμπάχ, των κατοίκων της βομβαρδισμένης και ολοσχερώς κατεστραμμένης Μαριούπολης, των Κούρδων μαχητών και μαχητριών.

 (…)

Αγαπητές μου αδελφές,

 

Με τα άκούραστα πόδια

και τα γρήγορα γόνατα

στις φυλακές

στους τοίχους των καταυλισμών

στον βράχο σ’ άκρη του γκρεμού και πάνω απ’ τις εφτά φωτιές

στο ξύπνημα των όντων

σας είδα με τα μάτια μου και σας άκουσα με τα’ αυτιά μου (σελ.158)

 

Η Εμπρού Τιμτίκ, η αγωνίστρια δικηγόρος που καταλήγει μετά από 238 μέρες απεργίας πείνας  στις τουρκικές φυλακές, διαμαρτυρόμενη για την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η Χασιγιέ, οι κούρδισσες μαχήτριες που μνημονεύονται και αυτοκτονούν για να μην παραδοθούν στον εχθρό, συνθέτουν ένα σπάνιο αφήγημα που υφαίνεται από τις ταπεινώσεις αυτών των πληθυσμών.

 

Η αφήγηση συμπληρώνεται από πλήθος κειμενικές αναφορές και πηγές που συγκροτούν ένα διαστελλόμενο σύστημα σημαινόντων, στην ουσία ένα πολυμορφικό υπερ-κείμενο.

 

Το πολλαπλό δίκτυο εισόδων και εξόδων που εκχωρεί στον αναγνώστη η συγγραφέας και η ρευστότητα και αρχιτεκτονική τής σύνθεσης, όχι μόνο δεν κουράζει, αλλά διευρύνει την αλληλεπίδρασή του με τα επιμέρους στοιχεία που συνθέτουν το σύνολο, χαρίζοντάς μας αναγνωστική ευρυχωρία.

Η διαρκής  μετατόπιση του φακού που επιχειρεί η Δημητρίου, η δυναμική της οπτικής γωνίας που σχεδιάζει, με τις επάλληλες επεξεργασίες του υλικού της, αναδιαρθρώνει την μορφή και ταυτόχρονα την «δένει» χωροχρονικά με τις προαναφερθείσες  ιστορικές πραγματικότητες.

Η ποιήτρια αισθάνεται το βάρος της ιστορίας. Σε τόνους ελεγχόμενου λυρισμού, η γραφή της, θραυσματική σαν μνήμη, φιλοτεχνεί  ένα ποιητικό πολυεπίπεδο έργο και μας υπενθυμίζει πως η αγωνία είναι και παραμένει πάντα μια εν δυνάμει άσκηση – δυνατότητα ελευθερίας.

 

 

* Η Έφη Καλογεροπούλου είναι φυσικός, θεατρολόγος και ποιήτρια

 

Χάρτης Ναυαγίων

 ΑΘΕΑΤΗ ΟΨΗ

Να θυμηθώ το πρόσωπό σου θέλω

στον εξόριστο των ανθρώπων τόπο

σε εγκατάλειψη που μυρίζει θειάφι

άσκοπη κίνηση να κάνω

σε ζώνη απαγορευμένη

εκεί που η ανθρώπινη αγέλη εκπνέει

ζωή σε εκκρεμότητα

γιατί ο θάνατος είναι σύμπτωμα ζωής

κι οι ζωντανοί αγέννητοι νεκροί

που παίζουν ζάρια

τζογάροντας τα πρόσωπά τους

INVISIBLE VIEW

I want to remember your face

in the country of exiles

in abandonment smelling of sulphur

to make an aimless move

in a prohibited area

where the human herd exhales

life in abeyance

for death is a symptom of life

and the living unborn dead

playing dice

staking their faces

Εφη Καλογεροπούλου

Χάρτης ναυαγίων/chart of shipwrecks

μτφρ: Γιάννης Γκούμας

εκδ: μετρονόμος 2017

ευχές!

Καλή Χρονιά!!

 

"Οδός Ευτυχίδου"της Χρύσας Φάντη,εκδόσεις Σμίλη

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ  περιοδικό ΦΡΕΑΡ 

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ

Για την «Οδό Ευτυχίδου» της Χρύσας Φάντη – γράφει η Εφη Καλογεροπούλου

22/12/2023

Χρύσα Φάντη, Οδός Ευτυχίδου, Σμίλη, Αθήνα 2023.

«Είπα στην ψυχή μου ησύχασε και περίμενε χωρίς ελπίδα»

T.S.Eliot, Τέσσερα κουαρτέτα

Όταν πήρα για πρώτη φορά στα χέρια μου το μυθιστόρημα Οδος Ευτυχίδου της Χρύσας Φάντη, μού ήρθε ακαριαία στο μυαλό αυτή η στιχομυθία από την εναρκτήρια σκηνή του έργου Μήδεια του Ζαν Ανούιγ:

«Μήδεια: Την ακούς;

Παραμάνα: Ποιά;

Μήδεια: Την ευτυχία. Αλητεύει.»

Στη συνέχεια η ανάγνωση του έργου επιβεβαίωσε την αρχική μου αίσθηση.

Οι ήρωες του μυθιστορήματος της Φάντη πασχίζουν να συναντήσουν την ευτυχία, μα αυτή πάντα τους διαφεύγει, κρυμμένη πίσω από τα σκαλοπάτια μιας αδυσώπητης κλίμακας –κλίμακας ζωής σαν αυτή που απεικονίζεται στην φωτογραφία που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου. Μια κύρια εσωτερική σκάλα που συνδέει τους εσωτερικούς χώρους του κτιρίου, οδηγεί στο διαμέρισμα της οικογένειας του κεντρικού ήρωα του μυθιστορήματος, στην οδό Ευτυχίδου, στο Παγκράτι, τη δεκαετία του εξήντα, εκεί, στο διαμέρισμα που ο Πέτρος, ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος γεννήθηκε και έζησε με τους οικείους του μέχρι την ενηλικίωση του. Μια σκάλα πού μας υπενθυμίζει διαρκώς, με τις βαθμίδες της, τον λόγο του Ηράκλειτου πως μία είναι η οδός, «ὁδὸς ἄνω κάτω μία καὶ ὡυτή».

Αλλά αν το καλοσκεφτείς, όλα τα σπίτια ένα πέρασμα είναι.

Αν δεν έχεις τα κότσια να τα αφήσεις πίσω σου χωρίς ενοχή, μπορεί μια μέρα να σε βρουν κρεμασμένο από το ταβάνι ή από κανένα κλαδί στον κήπο τους. Αν δεν σπάσεις λουκέτα, δεν βαρέσεις τις πόρτες τους, δεν πηδήξεις από κανένα παράθυρο, με άλλα λόγια, αν δεν τα εγκαταλείψεις έγκαιρα, τον καιρό που είσαι νέος, σε ρουφάνε στο πι και φι όπως οι σύγχρονες σκούπες (σελ. 21).

Πού οδηγεί αυτό το αίσθημα ιλίγγου που αποκομίζει κανείς κοιτώντας από την κορυφή της σκάλας προς τα κάτω; Βρίσκει ο ήρωας τη λύτρωση σε αυτήν την αέναη κίνηση ανεβαίνοντας και κατεβαίνοντας διαρκώς τις βαθμίδες της δικής του εσωτερικής κλίμακας ή μάταια στέκεται μετέωρος προσπαθώντας να ανασυστήσει τους αρμούς της; Το ερώτημα αιωρείται κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης του βιβλίου και μένει ανοιχτό κοιτάζοντας αδιάφορα το μέλλον, πιθανώς για πάντα αναπάντητο.

Δεν το βάζω στα πόδια, εξορίζομαι. Έχω αλλάξει τόσες κρυψώνες στη διάρκεια της άτακτης φυγής μου, που μπερδεύω πια τις σπηλιές με τα ερείπια.

(Samuel Beckett, Ηρεμιστικό, 1946)

Ο Σταμάτης Χρήστου, πατέρας του Πέτρου, αριστερός στο φρόνημα, εξορίζεται το 1947 στην Ικαρία. Η αγαπημένη του και μητέρα του Πέτρου, Αγγελική, δέχεται εκατοντάδες επιστολές από εκείνον, καθ’ όλη τη διάρκεια της κράτησής του, από τον Δεκέμβρη του ʼ46 αρχικά στην Ασφάλεια Αθηνών, μετέπειτα από τα χρόνια της εξορίας του στην Ικαρία, στη συνέχεια από το Βίτσι και την κατάταξή του στον Εθνικό Στρατό, μέχρι και την οριστική του απόλυση τον Μάρτη του 1950. Ίσως το καψόνι της εικονικής εκτέλεσης με αντάλλαγμα μια δήλωση αποκήρυξης του Κομμουνιστικού Κόμματος και της δράσης του, να διέσωσε τη ζωή του Σταμάτη και να τον έφερε στρατευμένο τελικά στις τάξεις του εθνικού στρατού, να μάχεται κατά των πρώην συντρόφων του.

Είναι η εποχή που οι βεβαιότητες συντρίβονται. Όλοι, αργά ή γρήγορα θα πάρουν το μάθημά τους και ο Πέτρος λίγο πριν κλείσει τα εβδομήντα του, εικοσιπέντε χρόνια μετά την αποδημία του πατέρα βυθίζεται σε ένα χαρτόκουτο πασχίζοντας να ενώσει ψήγματα ζωής. Αποθησαυρίζει επιστολές του πατέρα του, συλλέγει εικόνες από τα παιδικά και τα εφηβικά του χρόνια, ταξινομεί το υλικό, σκύβει σε αυτό με προσοχή και επιμέλεια. Στην προσπάθειά του να ανασυνθέσει την κατακερματισμένη ιστορία της οικογένειάς του, αλλά και τη δική του, μέσα από μνήμες-σπαράγματα, αφηγήσεις τρίτων, σημειώσεις, κείμενα, επιστολές και φωτογραφίες εποχής, θα αποπειραθεί να δώσει μορφή στο χάος. Τα ταραγμένα χρόνια της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας από την εθνική αντίσταση μέχρι τον εμφύλιο και τα Δεκεμβριανά, το Παγκράτι εκείνων των δεκαετιών, με τις ιστορικές παρέες του και τα στέκια τους, οι κινηματογράφοι του, τα καφέ και τα ζαχαροπλαστεία της εποχής, η σταδιακή –μεταπολεμικά– αλλαγή του πολεοδομικού ιστού, μια σμίκρυνση της πραγματικής ζωής, υπό κλίμακα πάλι, περνά στην αφήγησή του και διατρέχει τα σοκάκια και τους παράδρομους της «Οδού Ευτυχίδου».

Κοιτάζουμε τον κόσμο μια φορά, στα παιδικά μας χρόνια.

Τα άλλα όλα είν’ ανάμνηση.

(Louise Gluck, Meadowlands, 1996)

Στην Οδό Ευτυχίδου διαβάζουμε την αλληλογραφία του εξόριστου Σταμάτη προς την Αγγελική, που καταλαμβάνει αναλογικά περίπου το ένα τρίτο της συνολικής έκτασης του μυθιστορήματος. Ωστόσο έχει προηγηθεί η γνωριμία μας με τα πρόσωπα που απαρτίζουν το οικογενειακό δέντρο του κεντρικού ήρωα του βιβλίου. Ως κτερίσματα, σαν ταφικά αναθηματικά δώρα, ανασύρονται από το βαθύ κοίτασμα της μνήμης του Πέτρου στοιχεία του χαρακτήρα και στιγμιότυπα ζωής των προσώπων της οικογένειάς του. Από τις σελίδες του βιβλίου περνά η ενοχική φιγούρα της θείας Μέλπως, ο γενναιόδωρος μακρονησιώτης εξόριστος αδελφός τού πατέρα Σταύρος, η γιαγιά Κατίνα, ο παππούς Θάνος, η γιαγιά Μαρία, η εξαδέλφη και πρώτος εφηβικός έρωτας του Πέτρου, Εύη, και οι πέριξ αυτών. Όλοι κλαδιά ενός δέντρου με ρίζες που φτάνουν μέχρι τη Σμύρνη.

Από την άλλη σκιαγραφείται, με ψυχογραφική δεινότητα, η τραυματική σχέση συνεξάρτησης του Πέτρου με τη μητέρα του Αγγελική, η εσωτερική μετάβαση από την αρχική εξιδανίκευση της μητρικής φιγούρας μέχρι την πλήρη αποκαθήλωσή της, το πένθος του τέλους της σχέσης τους και φυσικά η σχέση του Πέτρου με τον πατέρα του, Σταμάτη. Σχέση που στοιχειώνει τον αφηγητή με το ειδικό της βάρος. Σχέση δύσκολη, αμφίρροπη, βασανιστική, βυθισμένη σε θυμό και ενοχή που την διατρέχει μια υπόκωφη απελπισία.

Δεν υπάρχει τίποτα, ποτέ δεν υπήρξε. Όταν κάποιος μιλά, μιλά με τον εαυτό του και για τον εαυτό του. Όσα λέει, άπαξ και βγουν από το στόμα του, γίνονται ένα με τον αέρα. Μπροστά είναι αυτός και πίσω του πάλι αυτός, αυτός που κοιτά το εγώ του με ύφος συγκαταβατικό, αυτός που είναι οι επιθυμίες του, αλλά στο βάθος το ξέρει: καμιά επιθυμία δεν του ανήκει. Υπάρχει κάποιο σημάδι που να δείχνει αυτό που πραγματικά είναι; Για ένα είσαι σίγουρος: μπροστά στο θάνατο θα εισπράξετε όλοι την ίδια διάψευση (σελ. 394).

Ξέρω πως το κλειδί που προσπαθώ να στρίψω βρίσκεται μέσα μου.

(Lawrence Durrel, Αλεξανδρινό κουαρτέτο)

Η αφήγηση που επιλέγει η συγγραφέας είναι η δευτεροπρόσωπη. Αφήγηση που ακολουθεί ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματός της Πέτρος Χρήστου, εν είδει εσωτερικού μονολόγου. Είναι στην ουσία μια απεύθυνση στο εγώ, αλλά σε ένα εγώ ήδη τοποθετημένο σε απόσταση, στη θέση του εσύ. Μια απόσταση που λειτουργεί απελευθερωτικά και δημιουργικά σε σχέση με τη ροή της αφήγησης. Αλλά κι ένα εσύ μάρτυρας, για να βεβαιώσει την ύπαρξη του αφηγητή, να τον στερεώσει. Το εσύ σαν στήριγμα, δεκανίκι, αβελτηρία. Πρέπει να μιληθεί αυτό που υπάρχει, διότι αλλιώς μπορεί και να μην υπάρχει. Μια κίνηση, μια διαδρομή που ακολουθεί το αρχικό ερέθισμα, διαδρομή ενός αντανακλαστικού τόξου, κατά τον τρόπο που κάθε αισθητικό ερέθισμα συλλαμβάνεται και οδηγείται από τις αισθήσεις. Ο μύθος, η αφηγηματική τεχνική, η αρχιτεκτονική τής σύνθεσης, ο χειρισμός τού υλικού από την συγγραφέα, ο ελεύθερος συνειρμός, οι λέξεις και η οικονομία τους, η σύνταξη και ο ρυθμός τους, το πλήθος των παραπομπών, οι κειμενικές αναφορές και ιστορικές πληροφορίες από το αρχείο του αφηγητή (Εμφύλιος, Δεκεμβριανά, περίοδος 1943-1949 κ.ά.) δημιουργούν ένα πολυμορφικό, πολύτροπο και πολύσημο υπερκείμενο. Η Φάντη εμπλουτίζει σημειολογικά το έργο της, αφενός παρουσιάζοντας τον αφηγητή σαν παρατηρητή του εαυτού του, αλλά και υφαίνει ταυτόχρονα από την άλλη ένα εξόχως διαδραστικό υλικό αλληλεπιδρώντας δυναμικά με τον αναγνώστη. Το πατσγουόρκ έρχεται στο τέλος να διαμορφώσει μια οριακή ισορροπία, ένα πολυπλόκαμο δίκτυο κυτταρικής ζωής σαν το ρευστό μωσαϊκό μιας κυτταρικής μεμβράνης. Η αφήγηση δεν έχει γραμμικότητα, μοιάζει με μια μη γραμμική εξίσωση. Πλήθος μονοπάτια εξασφαλίζουν στον αναγνώστη, μέσω της ασυνέχειας, μια ελευθερία να κινηθεί όπως επιθυμεί, επιλέγοντας τη δική του αναγνωστική διαδρομή. Η συνείδηση κατά την Φάντη συλλαμβάνει την ύπαρξή της μέσα στην αβεβαιότητα, ορίζεται από αυτήν, πέφτει σε ένα ποτάμι με φερτά υλικά χρόνου και ξεβράζεται, μαζί κι αυτή, στην απέραντη θάλασσα της μνήμης, ταλαιπωρημένη αλλά ακόμη ζωντανή

ΕΦΗ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ

 Ακης Πάνου (15-12-1933.....7-4-2000)

Προσφυγικό Μπλουζ//W.H.Auden

 "Προσφυγικό Μπλουζ"

W. H. Auden (1907-1973)

Πες πως η πόλη αυτή έχει δέκα εκατομμύρια ψυχές

άλλοι ζούνε σε μέγαρα, άλλοι σε τρύπες μικρές

κ όμως δεν έχει θέση για μας, αγάπη μου, δεν έχει θέση για εμάς.

Είχαμε κάποτε μια πατρίδα και μας φαίνονταν όλα καλά,

ψάξε μέσα στον Άτλαντα και θα τηνε βρείς κειδά

τώρα να πάμε εκεί δεν μπορούμε, αγάπη μου, να πάμε εκεί δεν μπορούμε.

Στο κοιμητήρι του χωριού ένα σμιλάγκι μεγαλώνει

κάθε άνοιξη απ' την αρχή μες στο άνθος φουντώνει

τα παλιά διαβατήρια δεν μπορούν να το κάνουν, αγάπη μου, δεν μπορούν να το κάνουν.

Ο πρόξενος είπε χτυπώντας το γραφείο του εμπρός

"Αν δεν έχεις το διαβατήριο, τυπικά θεωρείσαι νεκρός"

όμως να που ακόμα ζούμε, αγάπη μου, να που ακόμα ζούμε.

Πήγα σε μια επιτροπή, έκατσα να ξαποστάσω

με παρακάλεσαν ευγενικά του χρόνου να ξαναπεράσω

όμως σήμερα πού θα πάμε, αγάπη μου, σήμερα πού θα πάμε;

Ήρθα σε μια συγκέντρωση' σηκώθηκε ο ομιλητής να πει

"Αν τους αφήσουμε να μπουν, θε να μας κλέψουν το ψωμί"

Μιλούσε για σένα και για μένα, αγάπη μου, για σένα και για μένα.

Σαν ν' άκουσα μπουμπουνητά στα ουράνια να κατρακυλούν

ήταν ο Χίτλερ στην Ευρώπη, που έλεγε "Πρέπει να εξοντωθούν"

Α, μας είχε στο νου του, αγάπη μου, μας είχε στο νου του.

Είδα μια σκυλίτσα που φορούσε μια ζακέτα κουμπωμένη,

είδα μια πόρτα ολάνοιχτη και μια γάτα να μπαίνει:

όμως δεν ήταν Γερμανοεβραίοι, αγάπη μου, δεν ήταν Γερμανοεβραίοι.

Τράβηξα στο λιμάνι, στο μόλο στάθηκα μπροστά,

είδα τα ψάρια να τρέχουν στο νερό, δε ζούνε στη σκλαβιά:

μόλις τρία μέτρα μακριά μου, αγάπη μου, τρία μέτρα μακριά μου.

Περπάτησα σ' ένα δάσος, είδα στα δένδρα τα πουλιά'

δεν είχανε πολιτικούς και κελαηδούσαν χαρωπά:

δεν ήταν άνθρωποι σαν και μας, αγάπη μου, δεν ήταν σαν και μας.

Στον ύπνο μου ονειρεύτηκα χιλιόροφα κτίρια

με χίλιες πόρτες και χίλια παραθύρια

ούτε ένα δεν ήταν δικό μας, αγάπη μου, δεν ήταν δικό μας.

Στάθηκα μες στο χιόνι που 'πεφτε σε μια ανοιχτή πεδιάδα

δέκα χιλιάδες στρατιώτες βάδιζαν στην αράδα:

Ψάχναν για μας τους δυο, αγάπη μου, ψάχναν για μας τους δυο.

Πανόραμα Αγγλικής Ποίησης

μτφρ. Κλείτος Κύρου

εκδόσεις : Τυπωθήτω, 2005