για τον "ΧΑΡΤΗ ΝΑΥΑΓΙΩΝ" της Εφης Καλογεροπούλου

ΧΑΡΤΗΣ ΝΑΥΑΓΙΩΝ           

ομιλία  του Δήμου Χλωπτσιούδη  

παρουσίαση : « ΕΤΑΙΡΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (12/4/2018)

Καλησπέρα σας. Είναι μεγάλη μου χαρά που παρουσιάζω αυτό το νέο ποιητικό βιβλίο της κας Καλογεροπούλου. Και δεν το λέω με τη συνήθη αβρότητα ή –κάτι που ενοχλεί συχνά εμένα– επαινετική λογική για να έχουμε απλά να λέμε καλά. Έχω τη χαρά να παρακολουθώ την πορεία της Έφης Καλογεροπούλου από το 2013 και την « ΑΜΜΟ », ενώ ήδη αναφέρθηκα αναλυτικά στην προηγούμενη συλλογή της « ΕΡΗΜΟΣ ΟΠΩΣ ΕΡΩΤΑΣ » (2015) πάντα από τον Μετρονόμο και σε μετάφραση στα αγγλικά από τον Γιάννη Γκούμα. Και κατά τη γνώμη μου είναι χαρακτηριστική η εξέλιξη της Καλογεροπούλου όπως και η κατάκτηση ενός προσωπικού ύφους που ωριμάζει. Και δεν είναι ασήμαντο πράγμα η κατάκτηση ενός αναγνωρίσιμου ύφους από έναν καλλιτέχνη.

Έχω πολλές φορές αναφερθεί στη λογοτεχνική εγγύτητα του θεάτρου με την ποίηση. Για αιώνες, άλλωστε, οι δύο τέχνες ήταν συνοδοιπόροι. Είναι όμως εξόχως ενδιαφέρον το αποτέλεσμα όταν διαβάζουμε υβριδικούς πειραματισμούς θεατρικών έργων με ποιητική προσέγγιση ή ποιητικών συλλογών με έντονο το δραματουργικό στοιχείο. Σε μία τέτοια τάση θα εντάξουμε και τον «ΧΑΡΤΗ ΝΑΥΑΓΙΩΝ», όπως βέβαια και την προηγούμενη « ΕΡΗΜΟΣ ΟΠΩΣ ΕΡΩΤΑΣ ».

Στη συλλογή κυριαρχεί το θεατρικό στοιχείο εμπλουτισμένο με οιονεί "κινηματογραφικό" υλικό. Εξάλλου, συχνά μέσα από την αφηγηματική ροή η ίδια η ποιήτρια δίνει "σκηνοθετικές" οδηγίες και ορίζει τις σκηνογραφικές λεπτομέρειες του πλάνου της. Ο ποιητικός της φακός "αιχμαλωτίζει" καθημερινά στιγμιότυπα και στρέφει την προσοχή στο φαινομενικά "ανούσιο" ως λυρική αποτύπωση της στιγμής με μία ιδιάζουσα ρομαντική γραφή. Και το κάδρο της είναι πλήρες κίνησης και ήχων. Συχνά η κίνηση δηλώνεται απλά με έναν ενεστώτα (ανάληψη, η λίμνη των τύψεων, χρόνος αόριστος, αυλαία) μέσα στη συνολική περιγραφή. Ας μην παραβλέπουμε πως η λεπτομερής περιγραφή αποτελεί έναν πυλώνα της ποιητικής της, καθώς το στοχαστικό υλικό στηρίζεται  στην εικονοποιία της, αναδυόμενο μέσα από τις αισθήσεις και τα συναισθήματα (με νερό και σκοτάδι, δρόμος των απόντων, μεταμορφώσεις). Μα η κίνηση είναι συνεχής. Αισθητοποιείται τόσο με τα διαλογικά στοιχεία ή τις ερωτήσεις όσο και με τις επαναλήψεις. Ακόμα και οι τίτλοι συμβάλλουν στην στιχουργική κίνηση και τον έλεγχο της συναισθηματικής κλιμάκωσης αναζητώντας μία σταθερότητα στη μεταβλητότητα της ζωής. Το καναβάτσο μοιάζει σκοτεινό. Η απουσία δεδηλωμένου φωτός και η μελαγχολική διάθεση ιχνογραφούν ένα σκοτεινό σκηνικό. Μα η ποιητική της σκηνή είναι διαυγής. Η ποιήτρια δίνει προσοχή στις περιγραφές της και τις εκθέτει ολοζώντανες με δραματική ταχύτητα.

Μέσα όμως από την πλούσια "φιλμική" στιχουργική της αναδύεται το στοχαστικό υλικό. Ζωντανεύουν οι κοινωνικές της αγωνίες και εκείνες για την ανθρώπινη ζωή και συμπεριφορά, για την αγάπη. Πρόκειται για ένα στιχουργικό ταξίδι στους ωκεανούς των λέξεων και των συναισθημάτων απέναντι στα κύματα των υπαρξιακών αγωνιών. Και η ποίηση της Καλογεροπούλου είναι βαθιά υπαρξιακή. Ο κοινωνικός στοχασμός/κριτική διαποτίζει με αλληγορικό τρόπο τη δραματική εικαστική της. Άλλωστε, στις συνθέσεις της παραμένει σταθερή η θέση των κοινωνικών στιγμιότυπων με ένα αίσθημα ματαιότητας και απογοήτευσης παράλληλα με την υπαρξιακής φύσης αγωνία για το χρόνο. Στη ζωηρή εικονοποιία της, αφηρημένες οι υπαρξιακές αγωνίες (επίκληση α', επίκληση β') ζωντανεύουν συμπλεκόμενες με τα ερωτήματα της ποιήτριας για τη ζωή. Η απώλεια της δυνατότητας να ορίσει ο άνθρωπος στη ζωή και τα ναυάγια των ονείρων που περικλείουν τον ατομικό και κοινωνικό βίο μπαίνουν στο επίκεντρο της μελαγχολικής ποίησης της. Επιμύθια με ποιητική αποφθεγματικότητα εντείνουν την έκφραση της υπαρξιακής αγωνίας.

ΕΠΙΚΛΗΣΗ Α΄

Bλέμμα  
τρελό πουλί που ραμφίζεις 
σαρκαστικό ανυπαρξίας γέλιο 
και εκδικείσαι και μεθάς  
με της αποδημίας το κόκκινο κρασί 
συνεπιβάτη της απώλειας  

Τη μια 
τόπος δέρμα έντομο
πυγολαμπίδα που λάμπει στο σκοτάδι

Την άλλη
τελειότητα φωτοχυσίας αισθημάτων
σφαίρα ψυχής αδέσποτη
ψηφιδωτό τόπων ανείπωτων
αιμορραγία λέξης
προδοσίας κύμα
θάλασσα άπειρη της προσδοκίας 
παιδί της αθωότητας του έρωτα αμέριμνο

Πάρε με πέρα απ’ της λύπης 
την τρομερή σκιά 
γίνε απόψε –για λίγο έστω– 
το λιμάνι μου

Μέσα στο "κινηματογραφικής" υφής ποιητικό της καναβάτσο δημιουργεί τις δικές της αλληγορίες φέρνοντας σε ισορροπία το εικαστικό με το στοχαστικό υλικό και το συναίσθημα με τις αισθήσεις (titanic bar, νυχτερινό β').

TITANIC BAR

Χωρίς πίστη η ελπίδα αλλάζει βλέμμα
ζαρώνει
το αίμα της λιμνάζει
το νερό δεν ξεδιψά
σέρνει τα πόδια του στην άσφαλτο
σκοτάδι ροκανίζει τα υπόλοιπα

Πέφτω δίπλα μου τρομάζοντας 
τυφλός άδειος εικόνας 
ό,τι τελειώνει ένα πρωί 
είναι θάνατος που κοιμίζει γλυκά τα περιστέρια

Το μαύρο βάφει
η φωτιά καίει
η μνήμη καίγεται

Θα κρατάς πάντα σπίτι σου 
το χαλασμένο ραδιόφωνο

θα φεύγω πάντα ξημερώματα
πατώντας σε κεραίες τηλεόρασης
και σκοτωμένα τσιγάρα άσπρα
κάτι μυρίζει οινόπνευμα και μέλι

Οι ταξιδιώτες συνήθως 
αφήνουν πίσω τους την πόρτα ανοιχτή

Με φρέσκια ματιά παρασέρνει τον ακροατή/ αναγνώστη στο βάθος των συλλογισμών της και μας γοητεύει με τη ζωντάνια της στιχουργικής της και την "οπτικοακουστική" διάσταση της έκφρασής της.

Από την άλλη, το θεατρικό στοιχείο διαπνέει ολόκληρη τη στιχουργική της. Η διαλογικότητα δομείται άλλοτε σε προτρεπτικές προστακτικές (άγγελοι ναυαγίων, επίκληση α', επίκληση β') κι άλλες φορές σε ερωτήσεις που διαμορφώνουν ένα ψευδοδιαλογικό ύφος σπάζοντας την "αφηγηματική" ροή (μικρές οδύσσειες). Από την άλλη, το β' ενικό (titanic bar) και το α' πληθυντικό (μικρές οδύσσειες, γητευτές) ενισχύοντας την παρουσία προσώπων στην ποιητική σκηνή, ορίζουν μία σκηνική ρευστότητα. 

ΓΗΤΕΥΤΕΣ

Κι αφού σ’ αγαπώ οφείλω να είμαι κάτι περισσότερο
από σπασμένος καθρέφτης
ναι από απελπισία γίνονται τα θαύματα
και πίστη
γι’ αυτό κρεμασμένοι στη δική μας κόλαση
υπέροχα πλανημένοι
θα μεταμορφώσουμε το βαθύ της νύχτας φως
σε άσπρο λευκό χιόνι ελαφρύ
γητευτές πουλιών διάφανοι
θα ονειρευτούμε πως ονειρευόμαστε ακόμη
γιατί το θαύμα έχει μια μοίρα μυστική
και το συνήθειο να μυρίζει πάντοτε
θάλασσα ανάσταση κι αγάπη

Παράλληλα, το α' ενικό συστήνει έναν μονολογικό υποκριτή με δραματική αμεσότητα. Κι ας σημειώσουμε πως το πρωτοενικό υποκείμενο εμφανίζεται συχνά ως παρενθετικό σχόλιο  μέσα στην ποιητική αφήγηση. Έτσι λειτουργεί ως αυτοαναφορικός αφηγητής που ζωντανεύει τη σκηνή ενίοτε μαζί με ένα β' πρόσωπο (η αγωνία με τις 4 γωνίες).

Η ΑΓΩΝΙΑ ΜΕ ΤΙΣ 4 ΓΩΝΙΕΣ

Δεν ξέρω
δε θέλω να ξέρω
δεν είμαι εκεί
έχω φύγει               

Ποτέ δε με κοιτάς εκεί που σε βλέπω 
δεν είχε έξοδο η γραφή πότε φως 
πότε σκοτάδι 
το μάτι ησυχάζει από το βλέμμα;

Το βλέμμα από πού έρχεται;
Του έριχνε στάχτη στα μάτια
οι ακριβοί καθρέφτες ποτέ δεν κάνουν λάθος
θα ’χεις την τύχη της καταιγίδας
το σχέδιό σου στάζει αμηχανία

Τον έκλεψε από τον εαυτό του 
τον κοίταζε από παντού

Χέρι της φωνής της σιωπής της κραυγής της μνήμης 
χέρι της ζωής της φυγής της γραφής 
χέρια δάχτυλα δίχτυα

Βέβαια κατά τον Gerard Genette –αν και το έθεσε με την πεζογραφία– το πρωτοενικό υποκείμενο δεν είναι παρά ένας σκηνικός αφηγητής που δεν ταυτίζεται με τον ποιητή.

Είναι ένας αριστοτελικός χαρακτήρας, ένα ποιητικό αίτιο, που απομακρύνεται από τον συγγραφέα ( π ρ ά ξ ι ς και ή θ ο ς ). Έτσι το ποιητικό εγώ λειτουργεί ως ένας σκηνικός χαρακτήρας κατά τον Thomas Docherty, σαν ένας υποκριτής που συνομιλήσει αμεσότερα με το κοινό.

Από την άλλη, είναι σημαντικό κατά τη γνώμη μου να αναφερθούμε λίγο στους τίτλους των ποιημάτων της συλλογής. Ας μην ξεχνάμε πως ο τίτλος κατέχει λειτουργική θέση την ποίηση και διεκδικεί το δικό του μερίδιο στη συναισθηματική ένταση. Έτσι, τον «ΧΑΡΤΗ ΝΑΥΑΓΙΩΝ» οι τίτλοι  δε συνδέονται ως λεκτικό περιεχόμενο με τις συνθέσεις, δεν επαναλαμβάνουν κάποιο στίχο ούτε και διατηρούν κάποια περιληπτική ιδιότητα. Αν τις δούμε μόνο ως λέξεις, θα τις δούμε "μετέωρες" ως προς το λεξιλόγιο του ποιήματος. Μα στη συνειρμική λογική και με μία εξπρεσιονιστική διάσταση λειτουργούν ως αντικλείδια –για να θυμηθώ τον αγαπημένο μου Γιώργη Παυλόπουλο– που ανοίγουν την πόρτα της ποίησης της Καλογεροπούλου.

Κλείνοντας αυτή την παρουσίαση, σημειώνω ότι η Έφη Καλογεροπούλου με την πλούσια σκηνογραφία της τοποθετεί τον αναγνώστη στην ποιητική σκηνή μέσα σε ένα φιλμικής λογικής έργο γεμάτο χρώματα, κίνηση και ήχους. Κυκλικά σχήματα και στοχαστικές αναζητήσεις, "δεμένες" με μία αποφθεγματική διατύπωση, δημιουργούν υπόγειους συναισθηματικούς δρόμους που συγκλονίζουν τον ακροατή/αναγνώστη. Ας μην ξεχνάμε ότι η ποίηση για αναφέρεται κατά τον Αριστοτέλη στα γενόμενα, μα στα καθόλα, συνδέοντας στην ουσία την φιλοσοφία με την ποιητική τέχνη. Και μέσα στο μπεκετικό, τολμώ να πω, θεατρικό της ύφος η Καλογεροπούλου τούτη την ανάγκη την ικανοποιεί.

ΝΥΧΤΕΡΙΝΟ Α΄

Τι ήταν λοιπόν αυτό που έψαχνε πατώντας 

αδιάκριτα πάνω στους λυπημένους του νεκρούς; 

Χτυπώντας δαιμονικά τα πλήκτρα 

ως τα ξημερώματα ξεκλείδωνε το θρήνο τους

Kάθε επιθυμία καταρρέει 

υπό το βάρος της συνείδησής της 

γίνεται πράξη είπε 

και χτύπησε το τελευταίο πλήκτρο